In oktober 1910 wordt Abel Sanders, de hoofdpersoon in mijn boek Twee Kampen geboren. Het is dan bijna 40 jaar vrede in Europa. De laatste grote oorlog vond plaats in 1870/1871, en wel tussen Frankrijk en een coalitie van Zuid-Duitse staten samen met Pruisen. De coalitie won en die overwinning leidde tot de vorming van het Duitse keizerrijk.
In die lange periode van vrede waren er vanzelfsprekend wel regionale conflicten, met name op de Balkan. Oostenrijk-Hongarije, de dubbel-monarchie geregeerd door de oude keizer Franz Jozef, had Bosnië geannexeerd en de Serven, Grieken en Bulgaren kwamen in opstand tegen het op zijn laatste benen lopende Ottomaanse (Turkse) rijk.
De grootmachten wisten echter iedere keer de brandjes te blussen en door onderhandelingen het evenwicht in de machtsverhoudingen te behouden. Het oude Habsburgse Oostenrijks-Hongaarse rijk met bondgenoot Duitsland aan de ene kant, de Russisch- Franse as aan de andere, met daarnaast Groot-Brittannië als soevereine wereldmacht.
Stabiliteit.
In dat ogenschijnlijk stabiele Europa volgden de ontwikkelingen op het gebied van industrialisatie, socialisatie en cultuur zich in hoog tempo op. Het was niet langer aan alleen de meest gefortuneerde Europeanen voorbehouden om vrijelijk tussen de landen te reizen. Kunst en cultuur werden uitgewisseld alsof Europa een eenheid was.
De toen al beroemde schrijver Stefan Zweig beschrijft het als volgt in zijn weergaloze boek de Wereld van Gisteren: ‘Nooit heb ik meer geloofd op een vereniging van Europa, nooit meer geloofd in zijn toekomst, dan in die tijd, toen wij dachten een nieuw morgenrood te ontwaren. Maar in werkelijkheid was het al de vurige gloed van de naderende wereldbrand.’
Het is bekend: in juni 1914 pleegde de Bosnisch- Servische student Gravilo Princip in Sarajevo een moordaanslag op de Habsburgse troonopvolger Franz Ferdinand en zijn vrouw. De aanslag lukte en wordt gezien als de aanleiding voor de Grote Oorlog, ofwel de 1e wereldoorlog.
In de periode voor de aanslag was het onrustig op de Balkan. De Slavische volken voelden zich onderdrukt en dat leidde regelmatig tot opstanden.
Na de moord op Franz Ferdinand, die volgens Stefan Zweig niet eens erg populair was in Oostenrijk, riepen de pers en het Oostenrijkse publiek om maatregelen tegen Servië.
Die kwamen er. Ze waren op zich alleen geen aanleiding voor een escalatie zoals die zou volgen.
Geen van de Europese regeringsleiders leek oorlog te willen. Maar onder druk van de hysterische stemming in diverse hoofdsteden ging Rusland als eerste over tot mobilisatie. Onder het motto: steun aan de Slavische broedervolken op de Balkan.
De tsaar was bang dat Duitsland zou mobiliseren en sneller zou zijn. Die dreiging was voor Duitsland aanleiding om te volgen.
De Fransen wilden revanche voor de vernedering van 1871 en zagen een kans om Elzas-Lotharingen terug te krijgen. Groot-Brittannië zag haar positie bedreigd worden door de groeiende macht van Duitsland, die op zijn beurt gelijkwaardigheid wilde afdwingen en tegelijk bang was voor de dadendrang van Rusland.
Met name jongeren in de Europese grote steden rebelleerden tegen de gevestigde orde, het individualisme en de burgerlijke, materialistische cultuur in hun samenlevingen en zagen een toekomstige oorlog als een bijna spirituele zuivering.
Dus ook Duitsland mobiliseerde, om af te schrikken, nog steeds vanuit de idee om het evenwicht niet te verstoren. De Europese vorstenhuizen waren uiteindelijk vaak aan elkaar gelieerd door familiebanden. Niemand zei oorlog te willen.
Maar op 28 juli 1914 ging het toch mis.
Twee Kampen.
Het gegeven dat de uitkomst van de Grote Oorlog het zaad voor de Tweede Oorlog al in zich droeg, is algemeen aanvaard door historici. Toch leefde in de jaren daarna, in het interbellum, onder veel mensen de wens en het idee dat het nooit meer zo uit de hand zou lopen. Op de Sterkampen in Ommen, waar Krishnamurti zijn wereldberoemde redevoeringen op de terreinen van het landgoed Eerde hield, werd vrede en verdraagzaamheid gepredikt en leefde sterk de hoop op een betere wereld. Philip Dirk baron Van Pallandt, die in Twee Kampen figureert, was met Krishnamurti bevriend en steunde dat streven.
Waar Stefan Zweig in zijn boek een beeld liet zien van de welvaart en de hoogstaande cultuur in het Wenen van voor de ramp, had Van Pallandt met eigen ogen de verwoesting, armoede en ellende gezien in datzelfde Wenen na de oorlog. Onder de vlag van het Rode Kruis reisde hij in 1920 naar Hongarije.
De trein staat stil in Wenen en hij vertelt geëmotioneerd: ‘De trein was aldoor omringd door in ellende verkerende kinderen (…) geen van allen hadden kousen of schoenen aan en velen waren halfnaakt. Hier in Wenen werd zelfs gras gekookt en gegeten. (…) Wanneer je een vrouw een stukje brood geeft, begint deze dadelijk te schreien en kust ze je hand, hetgeen ook door haar kinderen wordt gedaan…’
/
Abel Sanders is acht jaar oud als de oorlog eindigt, hij krijgt er slecht zijdelings iets van mee. Hij moet zich staande houden in zijn eigen kleine, roerige wereld maar zal aan de lijve ondervinden hoe de geschiedenis zich in de eerste helft van de twintigste eeuw ontwikkelt.
Als je meer wilt weten: historicus Ewoud Kieft schreef het zeer toegankelijke en prachtige Oorlogsenthousiasme (de Bezige Bij, 2015).
Ook Geert Maks In Europa (Atlas, 2004) is leerzaam, en natuurlijk De Wereld van Gisteren van Stefan Zweig (Arbeiderspers, 2016), een ruim 75 jaar oud boek, maar zeer lezenswaard en nog altijd actueel als het om een verenigd Europa gaat!
De citaten van Philip baron Van Pallandt komen uit Landgoed als leerschool, biografie van Philip Dirk baron Van Pallandt van Joke Draaijer (Uitgeverij Verloren, 2019)